Po latach nieobecności w 1918 roku na mapę Europy powróciła Rzeczpospolita Polska. Nieprzyjazne sąsiedztwo, powstania, walki o granice i ich skomplikowany otwarty charakter były wyzwaniem dla odradzającego się kraju. Niekorzystne realia wymusiły na władzach II RP położenie nacisku na bezpieczeństwo państwa. W wywiadzie wojskowym powstała specjalna komórka organizacyjna. Ekspozytura nr 2 miała prowadzić szeroko rozumianą dywersję i sabotaż na tyłach wroga.
Opracowanie Roberta Witaka powstało z potrzeby wypełnienia luki w polskiej historiografii. Tajne wojny służb specjalnych II RP to pierwsza tak kompleksowa i syntetyczna publikacja o polskiej dywersji w międzywojniu. Monografia bazuje na skrupulatnej kwerendzie dostępnych materiałów źródłowych, pamiętników i artykułów prasowych traktujących wybrane aspekty działalności służb II RP. Na podstawie ich polemicznego przeglądu powstała cenna kompilacja, ujmująca działania protoplastów cichociemnych z czasów II wojny światowej.
Publikacja składa się z pięciu rozdziałów o układzie problemowym i obejmuje lata 1929-39. Cezurę stanowi 1929 rok, w którym po szeregu zmian organizacyjnych utworzono Ekspozyturę nr 2, koordynującą operacje specjalne. Autor przybliżył również wcześniejsze lata, kiedy to dywersję uskuteczniały różne grupy paramilitarne i niepodległościowe. Po omówieniu struktury, kadr i finansów, znacznie więcej miejsca poświęcił Witak analizie trzech głównych kierunków działalności dywersantów.
W razie wybuchu wojny szkoleni przez polski wywiad destruktorzy mieli przedostać się za linię wroga, by niszczyć fabryki, magazyny broni i żywności, wysadzać linie kolejowe, mosty, szerzyć panikę i organizować partyzantkę. Miało to wesprzeć typowe działania militarne i zwiększyć szanse na pokonanie agresora.
Działania przeciw ZSRR obejmowały dywersję pozafrontową oraz wspieranie idei prometeizmu. Krzewiono polskość na Kresach, walczono z komunizmem i szkolono bojowników. Wywiad wzmacniał dążenia niepodległościowe narodów Związku Radzieckiego. Była to realizacja postulatu marszałka Piłsudskiego, by Rosję Sowiecką „rozpruć wzdłuż szwów narodowościowych”.
Operacje dywersyjne przeciw będącej w tarapatach Czechosłowacji przeczyły tezie o defensywnym charakterze funkcjonowania polskiej Ekspozytury. Wedle założeń aktywny sabotaż miał zostać uruchomiony jedynie na wypadek wojny. Akcje na Zaolziu i Rusi Zakarpackiej przyniosły niewielkie rezultaty i obnażyły błędy decyzyjne dowództwa. Co prawda Śląsk Cieszyński zajęto, ale w efekcie działań dyplomatycznych. Wspólną granicę z Węgrami II RP uzyskała nie własnym sumptem, lecz wskutek wkroczenia do Rusi wojsk węgierskich.
I wreszcie autor porusza kwestię działań na kierunku niemieckim. To najobszerniejsza część opracowania, w której Witak usystematyzował akcje dywersyjne wedle klucza terytoriów składowych III Rzeszy. Mimo wsparcia udzielonego przez wywiad brytyjski budowana w Niemczech siatka dywersyjna nie zdołała obronić kraju przed niemiecką agresją. Przyczyn klęski działań Ekspozytury upatruje Witak głównie w permanentnym niedofinansowaniu i błędach dowódczych przedwojennego wywiadu. Zamiast bardzo kosztownych i nieefektywnych operacji przeciw ZSRR i Czechosłowacji środki materialne i kadrowe powinny być rzucone znacznie wcześniej na kierunek niemiecki.
Po klęsce wrześniowej dorobek przedwojennych specjalsów nie poszedł na marne. Wielu członków Ekspozytury, jak na przykład gen. Mirosław Tokarzewski-Karaszewicz i mjr Jan Mazurkiewicz, zasiliło szeregi struktur Polskiego Państwa Podziemnego i aktywnie walczyło z okupantami.
Mimo naukowego charakteru publikacji struktura wywodu Witaka jest przystępna i czytelna. Mocną stroną książki jest krytyczna analiza źródeł, czemu autor dał wyraz w przypisach. Niestety redakcja nie ustrzegła się rozlicznych literówek.
Tajne wojny... to ciekawa i bogata informacyjnie lektura z brawurowymi akcjami specjalnymi w tle. Pozycja godna uwagi, jednak z zastrzeżeniem, iż jest to praca naukowa, więc bardziej wymagająca od czytelnika.
Robert Witak
Tajne wojny służb specjalnych II RP. Działalność Ekspozytury nr 2 Oddziału II Sztabu Głównego WP w latach 30. XX w.
Księży Młyn Dom Wydawniczy Michał Koliński
Łódź, 2014
384 s.
